Ekskursiyalar Saytın xəritəsi
AZEN
Qara dəliklər təbii kosmik kollayderlərdir?! - XƏBƏRLƏR-NƏSİRƏDDİN TUSİ adına ŞAMAXI ASTROFİZİKA RƏSƏDXANASI
  • RƏSƏDXANA HAQQINDA
    • - Ümumi məlumat
    • - Azərbaycan Prezidenti rəsədxanada
    • - Heydər Əliyev və Azərbaycanda astronomiya elminin inkişafı
    • - Rəhbərlik
    • - Elmi şura
    • - Gənc Alim və Mütəxəssislər Şurası
    • - Kadr potensialı
    • - Alimlər
    • - Vakansiyalar
  • RƏSMİ SƏNƏDLƏR
    • - Elm haqqında qanun
    • - AMEA-nın nizamnaməsi
    • - Rəsədxananın nizamnaməsi
    • - Qərar və sərəncamlar
  • ELMİ FƏALİYYƏT
    • - Struktur vahidləri
    • - Astronomik cihazlar
    • - Əsas elmi istiqamətlər
    • - Astrofiziki müşahidələr
    • - Əsas elmi nailiyyətlər
    • - İllik elmi hesabatlar
  • ELMİ-TƏŞKİLATİ FƏALİYYƏT
    • - Magistratura və doktorantura
    • - Astroseminarlar
    • - Kitabxana və elektron informasiya resursları
    • - Beynəlxalq əlaqələr
    • - Qrant layihələri
    • - Konfranslar
    • - Tədbirlər
    • - Faydalı linklər və keçidlər
  • DİSSERTASİYA ŞURASI
    • - Dissertasiya şurasının yaranma tarixi və statistikası
    • - Dissertasiyalara dair tələblər
    • - Dissertasiyaların tərtibi qaydaları
    • - Tövsiyə edilən elmi nəşrlər
    • - Dissertasiyaların avtoreferatları
    • - Dissertasiya şurası ilə əlaqə
  • ELMİ NƏŞRLƏR
    • - Dövri nəşrlər
    • - Monoqrafiyalar
    • - Kitablar
    • - Konfrans materialları
    • - İmpakt faktorlu elmi və elmi-populyar jurnallar
  • XƏBƏRLƏR
    • - Elanlar
    • - Kosmik hava
    • - Astro təqvimlər
    • - Astro xəbərlər
    • - Mühüm hadisələr
    • - Bütün xəbərlər
  • MEDİA
    • - Foto-video arxiv
    • - KİV
    • - Video-çarx
  • ƏLAQƏ
ANA SƏHİFƏ→XƏBƏRLƏR
+A -A
Qara dəliklər təbii kosmik kollayderlərdir?!
05.06.2025 11:06 / ASTRO XƏBƏRLƏR Qara dəliklər təbii kosmik kollayderlərdir?!

Qaranlıq maddənin sirrini açmaq üçün supermassiv qara dəliklərə təbii nəhəng zərrəcik kollayderləri kimi yanaşmaq olar. Bu ideya son illərdə qara dəliklərin ətraf mühitinin əvvəl düşünüləndən daha ekstremal olduğu aşkarlandıqdan sonra irəli sürülüb.

Hazırda Yer üzərində ən güclü zərrəcik sürətləndiricisi Böyük Adron Toqquşdurucudur (Large Hadron Collider). 2012-ci ildə bu kollayder vasitəsilə Hiqqs bozonunun kəşfi mümkün oldu. Lakin bu təcrübələr, "elementar zərrəciklər fizikasının standart modeli" çərçivəsindən kənara çıxan və xüsusilə qaranlıq maddəni təşkil edən hissəciklərin varlığına dair sübutlar təqdim edə bilmədi.

Fizikanın hələ naməlum aspektlərini araşdırmaq üçün daha böyük və güclü kollayderlərə ehtiyac var. Lakin bu cür adron kollayderlərinin qurulması həm çox baha başa gəlir, həm də uzun zaman tələb edir. Buna alternativ olaraq, kosmosdakı supermassiv qara dəliklərin ətrafındakı ekstremal mühitləri təbii zərrəcik toqquşdurucuları kimi dəyərləndirmək olar. Bunun üçün isə fərqli və yaradıcı yanaşmalara ehtiyac var.

Tədqiqat qrupunun üzvü və Cons Hopkins Universitetinin tədqiqatçısı Cozef Silk açıqlamasında bildirir ki, LHC kimi hissəcik toqquşdurucuları üçün böyük ümidlərdən biri onun qaranlıq maddə zərrəcikləri yaratmasıdır, lakin bizim hələ heç bir dəlilimiz yoxdur. Bu səbəbdən daha güclü versiyanın, yeni nəsil superkollayderin yaradılması ilə bağlı müzakirələr gedir. Layihənin büdcəsi 30 milyard dollar nəzərdə tutulub. Layihənin inşası 40 il çəkəcək və bu müddətdə supermassiv qara dəliklərin tədqiqi bizə fərqli nəticələr verə bilər.

Qaranlıq maddə kainatdakı ümumi maddənin təxminən 70%-ni təşkil edir, lakin onun təbiəti hələ də məlum deyil. Adi bildiyimiz materiya isə cəmi 5%-lik paya sahibdir. Qaranlıq maddə işıqla qarşılıqlı əlaqədə olmadığı üçün mövcud detektorlarla onu birbaşa müşahidə etmək mümkün deyil. Laboratoriya şəraitində bu maddənin hissəciklərini yaratmaq üçün çox yüksək enerjilərə ehtiyac var. LHC kimi kollayderlərdə aparılan təcrübələrin böyük bir hissəsi də məhz bu hissəcikləri axtarmağa yönəlib.

Zərrəciklər bu sürətləndiricilərdə işıq sürətinə yaxın sürətlə toqquşdurulur. Bu zaman yaranan yüksək enerjili zərrəcik seli müşahidə olunur. Alimlər bu selin içində indiyə qədər məlum olmayan və yalnız nəzəri olaraq mövcudluğu irəli sürülmüş zərrəcikləri tapmağa çalışırlar.

Supermassiv qara dəliklərdə də bu prosesin təbii şəkildə baş verməsi ehtimal olunur. Hər bir qara dəlik ətrafında akkresiya diski adlanan maddə diski ilə əhatələnmiş olur. Bu diskdəki maddənin bir hissəsi qara dəlik tərəfindən udulur, udulmayan hissə isə qütblərdən işıq sürətinə yaxın sürətlə "jetlər" şəklində kosmosa yayılır. Bu proses elə kollayderlərdəki yüksək enerjili ağır və ya naməlum zərrəciklərin yaranmasına səbəb ola bilər. Əgər qara dəliklərdən gələn informasiyada adron kollayderlərində müşahidə olunan zərəcikləriklər tapılsa, bu mülahizələrin doğruluğu təsdiqlənəcək.

Qeyd edək ki, tədqiqat işi “Physical Review Letters” jurnalında dərc olunub.

© Bütün hüquqlar qorunur. Xəbərlərdən istifadə edərkən www.shao.az saytına istinad zəruridir.

Tweet
MÜHÜM HADİSƏLƏR
MARAQLI MƏLUMATLAR
SEMİNARLAR
ƏMƏKDAŞLIQ
TƏDBİRLƏR
KONFRANSLAR
Xəbərlər Elanlar
  • ELMİ FƏALİYYƏT
    • Elmi cihazlar
    • Əsas elmi istiqamətlər
    • Əsas elmi nəticələr
    • Elmi hesabatlar
  • MEDİA
    • Rəsədxana KİV-də
  • XƏBƏRLƏR
    • Mühüm hadisələr
    • Astro yeniliklər
  • DİSSERTASİYA ŞURASI
    • Dissertasiya şurasının tərkibi
    • Dissertasiyalara dair tələblər
  • RƏSƏDXANA HAQQINDA
    • Ümumi məlumat
    • Elmi Şura
    • Kadr potensialı
  • © AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu, 2025